Trong suốt chiều dài lịch sử, lụa đã luôn được tôn vinh như một biểu tượng cao quý, mang danh hiệu "Nữ hoàng của ngành may". Từ thời cổ đại đến hiện đại, tấm lụa óng ả đã trở thành biểu tượng của sự sang trọng, dành riêng cho Vua chúa, giới quý tộc và những cá nhân có gu thẩm mỹ tinh tế.
Oscar de la Renta – nhà tạo mốt tài năng nổi tiếng thế giới từ những năm 1960, lọt vào mắt xanh của nhiều chính khách Hoa Kỳ từng phát biểu: “Lụa trên cơ thể giống như viên kim cương ngự trên bàn tay”.
Quan điểm này của Oscar de la Renta là một sự tôn vinh cho vẻ đẹp và giá trị của lụa trong ngành thời trang. Ông nhấn mạnh sự sang trọng và tinh tế mà lụa mang lại khi nó được sử dụng để tạo ra những bộ trang phục cao cấp. Tương tự như viên kim cương lấp lánh, tấm lụa trên cơ thể không chỉ tạo ra một vẻ đẹp lộng lẫy mà còn toát lên sự quý phái và đẳng cấp.
Trong phần 1 của bài viết này, DeSilk đã đem đến cho bạn đọc những kiến thức từ lịch sử nghề nuôi tằm, các giai đoạn nuôi tằm vô cùng công phu và tinh tế, cách tằm đóng kén, gỡ kén và phân loại trước khi ươm tơ. Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu những bước tiếp theo để sản xuất ra một tấm lụa và những ứng dụng vô cùng đa dạng của tơ tằm.
Nhà sáng lập DeSilk - chị Văn Hằng tại xưởng tơ tằm Bảo Lộc, Lâm Đồng
Ươm tơ
Sau khi gỡ xong khỏi né, kén để ươm tơ được dàn đều trên nong để loại tiếp những kén bẩn, mỏng, thối, thủng đầu. Dụng cụ đựng phải cứng để kén nhộng không bị dập nát trong quá trình vận chuyển.
Kén tằm có phẩm chất tốt không nhất thiết phải có kích thước lớn. Mà cần mẩy, nhiều tơ, ít áo kén, dễ kéo tơ và kén phải đồng dạng về hình dạng và kích thước.
Từ khi bắt tằm chín lên né, độ hai ngày sau thì bắt đầu ươm tơ. Phải ươm trong vòng độ 10, 12 ngày là phải xong hết các kén đã đóng. Nếu chậm, ngài cắn kén chui ra là coi như mất hết, không ươm được tơ nữa vì sợi tơ bị cắn đứt.
Hình ảnh quen thuộc ở làng nghề ngày xưa. Ảnh: VNP
Ươm tơ, là quy trình gia công kéo sợi tơ từ kén tằm thành sợi tơ tằm. Trong quy trình ươm tơ, người ta đem kén tằm nấu trong nước sôi, làm cho lớp keo tơ secirine tan ra một phần, kén mềm và dễ dàng rút thành sợi.
Khởi đầu, người ta thả những cái kén vào nồi nước sôi hay chảo miệng rộng, đảo kén thành từng nhóm nổi trên mặt nước. Tìm mối tơ gốc rút ra, cho quấn vào những con suốt, hình giống như lõi ống chỉ, xếp thẳng đứng thành hàng ngang, rồi cho chạy vào những guồng tơ tròn bằng gỗ, nằm bắc ngang trên nồi nước sôi, để kéo hết tơ ở mỗi cái kén làm thành con tơ.
Phần còn lại, lớp trong của kén cũng cho vào guồng ươm tơ quay vào ống lấy tơ nõn màu vàng nhạt, là sợi nhỏ phía trong của kén. Sợi tơ này gồm hai sợi nhỏ, tiết ra từ cặp tuyến tơ ở tằm chín và dán chặt vào nhau, được bao phủ bởi một lớp keo (sericin ), người ta tẩy sạch lớp keo này khi kéo tơ.
Khi kén được lấy hết tơ, những con nhộng tằm lộ ra. Nhộng tằm là món ăn ngậy, béo và bổ dưỡng rất được ưa chuộng.
Kén cắn tổ, không thể ươm tơ thì được kéo thành sợi đũi. Sau đây là cách kéo sợi đũi trong dân gian Việt nam: Kén đem ngâm vào nước 3 giờ, vắt sạch nước, nước ngâm. Và vắt từ nước kén ra gọi là nước cốt, nước này phải giữ lại để sau ngâm kén lần nữa. Bỏ kén vào nồi đun sôi vài phút, thấy kén thâm đều là được.
Kén luộc xong, vắt kiệt nước thả vào nồi nước cốt, ngâm một đêm thì kén chín, kén chín vừa kéo trơn và nhẹ tay. Kén sống rất khó kéo và rất nặng tay, kén chín quá thì sợi nẫu ra thành một cái búi rác, không kéo được. Người kéo sợi ngồi trên ghế sợi và thấp.
Trước một cái chậu sành đầy nước và kén, hai tay ngâm trong nước để kéo sợi. Kéo sợi không dùng một công cụ trung gian nào dù đơn giản như đôi đũa, một tay giữ kén, một tay kéo, thuận tay nào kéo tay ấy.
Kéo xong một mẻ dùng giằng sợi cuộn lại thành từng con, cho lên sào phơi, mỗi con sợi tương đương một lạng. Thành phẩm này được dệt thành lụa đũi, Lụa đũi to, xốp, mềm, nhẹ. Lực lượng kéo sợi đũi toàn là nữ giới, cụ già 70 – 80, mắt còn tinh thì kéo được.
Kéo sợi trông đơn giản nhưng vất vả và khó hơn ươm tơ. Hai tay ngâm nước suốt ngày này qua ngày khác. Mùa hè nước ăn tay, phải thường xuyên xát phèn chua. Mùa đông tê cóng thỉnh thoảng phải đổ thêm nước nóng, kéo sợi dọc phải tinh mắt đều tay sợi mới nuột. Thợ lành nghề mới kéo được sợi dọc. Và để ra một thành phẩm nguời thợ không chỉ có những kỹ năng mà chứa trong đó cả cái hồn của nghệ thuật.”
Quá trình se sợi
Sau đó tơ nõn sẽ được se với nhau. Tùy theo tính chất, số lượng sợi và vòng xoắn để mắc cửi rồi dệt thành các loại hàng vải khác nhau.
Từ khi tằm nhả tơ cho đến lúc dệt thành vải phải trải qua nhiều giai đoạn: ươm tơ, lấy tơ, nhập tơ, guồng tơ, đánh ống, mắc cửi. Rồi nối cửi, rồi dệt.
Tơ tằm được cuộn lại thành những nén tơ hoặc ống tơ. Tùy theo chất lượng tơ, cách xử lý sợi tơ và cách xoắn sợi tơ, người ta sẽ có được những loại tơ với tên gọi và chất lượng khác nhau.
Cách gọi dân gian:
Sợi mốt: là sợi tơ to, dùng để dệt dọc để dệt không bị đứt.
Sợi mành: là sợi nhỏ, dùng để dệt ngang, lụa đều, không bị chỗ dày chỗ mỏng.
Sợi đũi: là sợi của kén cắn tổ, không ươm tơ được, xù xì, thô hơn.
Cách gọi theo phương thức se sợi:
Sợi đơn: là kết quả của quá trình xoắn 1 sợi tơ thô. Sợi được xoắn dạng này gọi là sợi nhiễu, mousseliness , hay là sợi the xoắn.
Sợi khổ: là sợi thu được từ quá trình xoắn hai hay nhiều sợi tơ thô. Những sợi tơ này được sử dụng để dệt ngang.
Sợi xoắn: là sợi khổ được xoắn chặt.
Sợi se 2 lần: 2 hay nhiều sợi đơn được se thành một sợi sau đó chúng được chập đôi bằng quá trình xoắn ngược. Phần lớn dùng để dệt dọc.
Các loại tơ lụa
Từ các sợi tơ ở trên, tùy theo cách dệt người ta có được những loại tơ lụa khác nhau.
Kiểu dệt cổ truyền của Việt Nam là phối hợp, pha trộn các loại sợi dọc và ngang. Để tạo ra những mặt hàng khác nhau. Người thợ khi dệt phải dùng tay đưa, chân dận cùng lúc.
Suốt là ống cuốn chỉ, nằm trong ruột con thoi để nhả sợi. Dụng cụ sản xuất căn bản là khung cửi gỗ “con cò“, dệt ra loại hàng vuông, thô, mỏng, chừng 40 hay 60 cm. Con cò đặt ở trên và chính giữa khung dệt để thẳng sợi, làm chuẩn cho cái go khỏi lệch. Những vuông lụa mới dệt xong gọi là lụa mộc, chỉ có màu trắng ngà hay vàng mỡ gà của tơ, được đem nhuộm sau.
Theo phương pháp thủ công, lụa mộc sẽ được ngâm trong nước trà, nước trầu không, nhựa cây. Rồi xả, nhuộm màu, phơi khô, nhuộm lại lần thứ hai để ra đúng màu sắc như ý muốn. Màu nhuộm được pha chế với nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên như: hột rành rành (Gardenia augusta, tiếng Hán là Chi tử), lá bàng ( erminalia catappa, tiếng Hán là Lãm nhân thụ) than, gạch.
Màu thông dụng là màu đen (thâm) và màu nâu. Người ta nhuộm nâu bằng củ nâu. Củ nâu đem về, gọt vỏ xắt mỏng, giã cho chảy nhựa, đổ thêm nước mà nhuộm. Nhuộm vài nước thì được màu nâu non, nhiều nước thì có màu nâu già (nâu đậm). Các loại lụa nhuộm cho màu gụ nâu. Nhuộm bằng củ nâu vừa bền màu lại
Ngâm nước bùn để có màu thâm. Màu tam giang là màu nâu tím. Người ta còn dùng cánh kiến (một loại sâu ở mạn Sơn La, Lai Châu) để nhuộm màu nâu đỏ. Có khi chuội (trụng nước sôi) lụa mộc để lấy màu trắng. Trong miền Nam dùng trái mặc nưa để nhuộm lụa đen Tân Châu (lãnh Mỹ A).
Mặc nưa được trồng nhiều ở Campuchia. Cây cao vài ba thước. Lá nhỏ, hình thuẫn, xanh láng. Trái giống như trái olive, khi còn sống màu xanh, khi chín chuyển màu đen.
Ngày nay, kỹ thuật nhuộm hiện đại đem lại cho lụa tơ tằm những màu sắc đa dạng và rực rỡ hơn. Nhưng dù sao trong sâu thẳm tâm hồn người dân Việt, những màu sắc mộc mạc thiên nhiên vẫn được ưu ái quay về tìm kiếm.
Với bàn tay tinh tế và sự sáng tạo không ngừng của người dân Việt Nam. Các sản phẩm dệt ra từ tơ tằm rất phong phú, đa dạng như: lụa, là, gấm, vóc, vân, the, lĩnh, băng, sa, xuyến, đoạn, nhiễu, đũi, cấp, kỳ cầu.
Làm ra đủ các thứ hàng:
Hàng đơn, hàng kép dọc ngang tinh tường.
Lượt, là, lĩnh, lụa, xuyến, lương.
Đoạn, vân, gấm, vóc, sa, băng, kỳ cầu .
Những mặt hàng có nền dày gồm:
– Gấm:
Nền dày, bóng như satin. Nền gấm thường có những hoa văn, chữ triện hay chữ thọ với sắc màu tươi, sặc sỡ bằng kim tuyến, ngân tuyến được dệt như thêu. Một tấm gấm thường có nhiều màu, phổ biến là năm màu: xanh, đỏ, tím, vàng,trắng hay bảy màu, gọi là gấm ngũ thể hay thất thể. Do sợi ngang (tạo hoa nổi lên trên) và sợi dọc (tạo nền chìm ở dưới) đều được nhuộm màu nên khi có ánh sáng, đứng ở mỗi góc cạnh khác nhau, ta sẽ thấy mình gấm có các màu sắc khác nhau.
Gấm có vẻ đẹp lộng lẫy, rực rỡ nên ngày xưa dân thường không được dùng, chỉ có vua, quan mặc được mà thôi. Vua mặc gấm vàng có hai rồng chầu mặt nguyệt hay hổ phù. Còn gấm may lễ phục cho các quan thường là gấm hoa tròn hay gấm hoa bạc. Có câu:” Dệt gấm, thêu hoa “.
– Vân:
Là mặt hàng xếp thứ nhì sau gấm. Hàng vân có nền lụa, mỏng hơn xa tanh. Bao giờ cũng có hai kiểu hoa dệt trên một tấm vân: hoa nổi và hoa chìm. Hoa nổi bóng mịn, còn hoa chìm phải đưa lên ánh sáng mới thấy được. Đó là nét độc đáo của hàng vân, nhờ có hoa thủng như vậy, nên các áo lót bên trong sẽ nổi màu lên rất đẹp khi mặc áo ngoài may bằng vân. Vân được dùng dễ may áo dài mặc vào dịp hội hè, đình đám.
Những mặt hàng dày có số lượng sợi dọc nhiều là:
– Lĩnh ( lãnh):
Sợi mịn, một mặt bóng, một mặt mờ do khi dệt đưa sợi dọc lên nhiều tạo nên sự bóng loáng cho mặt hàng. Lĩnh thâm (đen) trơn rất thông dụng, dùng may váy, quần cho phụ nữ. Ngoài lĩnh trơn còn có lĩnh hoa dầy dặn, có điểm lấm tấm hoa mịn màng, kín đáo. Và có tên riêng là lĩnh hoa chanh. Nổi tiếng nhất là lĩnh Bưởi đen nhánh, óng mượt.
– Đoạn:
Đoạn cũng được dệt theo cách thức của lĩnh. Nhưng dày hơn, sợi dọc nhiều hơn cả gấm. Đặc biệt sợi dọc, sợi ngang nổi đều nhau, mịn màng, óng ả. Đoạn dùng để may áo dài cho nam giới mặc vào những dịp long trọng. Do hàng đoạn dày nên người ta thường may áo đoạn bọc lụa bên trong mặc vào mùa lạnh.
– Vóc:
Là một thứ đoạn mỏng, có hoa, dệt bằng sợi đồng màu, dùng làm tán thờ thần hay may y phục cho vua chúa, quan lại. Vóc thường đi chung với gấm: gấm vóc.
Những mặt hàng dệt thủng (thưa):
– The:
Sợi dệt bóng và mảnh, sợi dọc rất ít nên the thưa. Dệt the là bố trí các sợi dọc và ngang không khít nhau, tạo nên hình thủng theo hàng ngang. The có nhiều loại: the đơn (mỏng), the kép (dầy), và the hoa. The được nhuộm thâm để may áo mặc bên ngoài. Hay chuội cho trắng để mặc mùa nóng, nổi tiếng nhất là the La Cả.
Đối với dân thường, áo the được coi là sang nhất và rất phổ biến. Những hàng the dùng may y phục tế lễ gọi là hàng địa, thường có hoa văn đặc biệt như: song hạc, hổ phù, thủy ba gợn sóng
Sa, xuyến, băng cũng tựa như the, là các loại hàng mỏng, bóng và bền. Vì khi giặt không bị xô dạt sợi, dù mỗi mặt hàng mỗi vẻ khác nhau.
– Sa:
Sa được dệt rất mỏng nên trong suốt, tạo nên những đường vân óng ánh rất đẹp nếu mặc áo trong màu trắng. Sa mỏng và mát nên thường được mặc vào mùa hè.
Có sa đơn và xa hoa. Xa hoa có nhiều loại: đặc biệt là sa thất thể và sa cung đình. Dùng may áo long bào cho vua mặc vào mùa nóng.
– Xuyến (quyến):
Xuyến như sa, có cát nổi ngang, mỏng hơn the trơn. Và thoáng trông tựa mành mành do sợi dầy xen lẫn sợi thưa. Xuyến thường có giá thành cao hơn hơn the.
– Băng:
Cũng là mặt hàng thủng, trong suốt, có hoa lác đác, nhẹ hơn the.
– Cấp:
Mỏng gần giống như the, lượt và thường có hoa.
– Lượt:
Mặt hàng dệt thưa, mỏng, mịn, rất mềm, dùng may khăn, áo.
– Lương:
Có lương đơn và kép, dùng để may áo dài, làm khăn.
Các sản phẩm dệt khác:
– Lụa:
Có hai loại: lụa trơn và lụa hoa , dệt bằng tơ nõn sao cho sợi dọc và sợi ngang khít với nhau. Tạo nên vẻ mịn màng, óng ả và độ dày vừa phải.
– Là:
Cùng họ với lụa, dệt bằng tơ nõn, có những đường dọc nhỏ đều. Thường được dùng làm khăn màu hay nhuộm màu để làm các phần đổi màu trong y phục.
– Nhiễu:
Là thứ lụa dệt bằng sợi đã se nên mặt nổi cát như hàng crêpe ngày nay, dùng làm khăn.
– Kỳ cầu:
Là thứ lụa bóng có hoa nhỏ, nền mịn và đều.
– Đũi:
Được dệt từ tơ trong cùng của kén tằm, hơi thô, cũng dày và bền như nái. Nhưng mềm và mịn hơn. Đũi nguyên thủy óng màu vàng chín của kén tằm. Đũi thì có loại trơn, loại hoa và đũi thọ hỉ. Đũi mộc mạc, thoáng, mát mùa hè, ấm áp mùa đông, dùng may quần, áo và thắt lưng.
– Sồi (chồi):
Dệt bằng tơ gốc, thường dùng may yếm, khố, bao.
– Nái:
Được dệt bằng sợi kéo từ vỏ kén bên ngoài nên thớ to, có nhiều lông và cục sần. Thường có màu vàng đậm, cứng nhưng rất bền. Nái dùng làm khăn, may thắt lưng.
Ngày nay với kỹ thuật dệt tiên tiến và các kỹ thuật mới giúp khắc phục được khuyết điểm dễ nhăn, dễ hỏng của tơ tằm. Người ta sản xuất nhiều loại vải lụa tơ tằm khác nhau, phục vụ cho đủ mọi yêu cầu trang phục:
Chiffon: lụa chiffon tơ tằm mỏng tang, trong mờ, mềm mại, có sự mềm mại, dịu dàng, ấm áp, tinh tế. Ngoài sản phẩm thông dụng là hàng màu trơn. Hiện nay có rất nhiều mặt hàng lụa chiffon in hoa văn mới lạ. Và đẹp mắt với nhiều kích thước, thích hợp với nhiều loại trang phục.
Habotai: đục nhẹ, mỏng, nhẹ tơn, rất mềm mại và mát dịu. Rất nhẹ nhàng và tạo sự thoải mái dễ chịu cho khách khi sử dụng. Nên lụa Habotai cũng được dùng để may áo kiểu dùng cho mùa hè hoặc áo dây, áo ngủ.
Satin: óng ả và mềm mại, bóng đẹp. Lụa satin tơ tằm rất nhẹ nhàng, mềm mại, rút mồ hôi, mát mẻ vào mùa hè, lại không tích điện dính sát vào người vào mùa đông. Bên cạnh các màu trơn, lụa satin còn được in nhiều hoa văn phong phú đem lại sự lựa chọn dễ dàng cho khách hàng. Để may áo cưới, trang phục hàng ngày, thời trang và trang trí nội thất.
Twill: có độ bóng vừa phải, dày dặn và độ rũ cao hơn lụa habotai. Mà vẫn mềm mại, mát rượi, phù hợp với mọi lứa tuổi. Tạo cảm giác nhẹ nhàng thoải mái khi mặc, không gây khó chịu, kích thích da nên thích hợp mọi trang phục thời trang.
Organza: hơi cứng hơn Taffeta nhưng thưa và mỏng hơn và có thể nhìn xuyên suốt. Sử dụng thích hợp nhất là các sản phẩm may mặc hoặc trang trí cho áo cưới hoặc đầm dạ hội sang trọng.
Taffeta: có độ bóng, độ cứng, “ đứng mình”, lại không bám da vào mùa đông. Nên phù hợp để may áo cưới, áo vest, áo khoác, váy ngắn, quần tây. Hay kết hợp với các loại chất liệu khác để may sản phẩm thời tr,ang công sở, dạo phố.
Tussah: còn gọi là “Đũi thô” là sản phẩm được dệt từ những sợi tơ thô của con tằm. Đũi có bề mặt hơi khô nhưng có độ bóng nhẹ nên thích hợp cho sản phẩm áo sơ mi nam , áo vest hoặc quần tây.
Jacquard: mềm mại, nuột nà, óng ả. Bên cạnh màu sắc tươi trẻ, đa dạng, óng ánh đặc trưng của tơ tằm. Các hoa văn phong phú trong kỹ thuật dệt hoa văn chìm đem lại sự lựa chọn đa dạng cho khách hàng để may áo dài, trang phục thời trang, trang trí nội thất.
Damash: là loại vải dày dặn, có độ mềm vừa phải, mềm mại hơn Taffeta. Nhưng có độ bóng và ánh màu như satin. Có nhiều kiểu hoa văn lạ thích hợp may áo vest, quần tây, áo dài, cravat…
Để có được vải tấm lụa sang trọng, mềm mại, cần đầu tư biết bao nhiêu công sức và thời gian. Chất liệu thiên nhiên tuyệt vời này đem lại cho chúng ta sự thoải mái, an toàn, dễ chịu khi sử dụng và xứng đáng để chúng ta trả giá cao để sử dụng chúng.
Điều đặc biệt là các nguyên tắc cơ bản trong quá trình sản xuất lụa vẫn được giữ nguyên đến ngày nay, cho thấy sự bền vững và giá trị lâu dài của ngành công nghiệp lụa. Nghệ thuật sản xuất lụa tơ tằm không chỉ là một nghề truyền thống, mà còn là di sản văn hóa của nhiều quốc gia. Việc giữ gìn và phát triển ngành công nghiệp lụa không chỉ giữ vững giá trị truyền thống mà còn đóng góp vào sự phát triển kinh tế và xã hội.
Lụa DeSilk với chất liệu 100% tơ tằm Bảo Lộc
Đa số các sản phẩm của DeSilk đều được làm từ lụa lóng chéo (Twill silk) cao cấp nhất được sản xuất tại Bảo Lộc, từ khăn lụa cho đến vải nguyên tấm và các phụ kiện khác.
Xem thêm về Twill Silk tại đây
Đặc trưng của lụa lóng chéo sờ trơn láng, cầm rất mềm tay, bóng nhẹ ở mặt phải, có độ rủ và đặc biệt là khả năng chống nhăn cao hơn nhiều các kiểu dệt khác. Đây là chất liệu hoàn hảo để làm những chiếc khăn, hay may váy, đầm, sơ mi, áo dài vì cảm giác nhẹ nhàng thoải mái khi mặc, không gây khó chịu, kích thích da.
Cùng được dệt từ sợi tơ tằm, cấu trúc đan chéo cùng với sợi xe đem lại cho Twill cảm giác chắc chắn, dày dặn và độ rũ cao mà vẫn mềm mại, mát rượi. Với độ bóng vừa phải, không quá bóng bảy như Satin, Twill silk phù hợp để sử dụng cho mọi lứa tuổi.
Bộ sưu tập Xuân Thì của DeSilk
Tại DeSilk, chúng tôi không chỉ xem lụa tơ tằm là một nguyên liệu cho việc sản xuất quần áo, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật được chăm sóc và tôn trọng. Chúng tôi đặt mục tiêu phát triển nghệ thuật lụa tơ tằm, kết hợp vẻ đẹp truyền thống của lụa Á Đông với sự sáng tạo hiện đại từ phương Tây.
Mỗi bộ sưu tập của chúng tôi không chỉ là sản phẩm mà còn là câu chuyện về sự kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp truyền thống và sự đổi mới. Chúng tôi luôn cảm nhận và tôn trọng nguồn cảm hứng từ Văn hoá, Thiên nhiên và Nghề thủ công truyền thống của Việt Nam. Đó là nguồn động viên lớn để chúng tôi tiếp tục nỗ lực và sáng tạo, mang đến những tác phẩm lụa tơ tằm độc đáo và tinh tế nhất.
Tìm hiểu: bộ sưu tập các sản phẩm của DeSilk
VIẾT BÌNH LUẬN CỦA BẠN: